Zbiory archeologiczne Muzeum Historycznego w Sanoku reprezentowane są przez zabytki pochodzące z trzech epok pradziejowych: kamienia, brązu i żelaza, a także średniowiecza oraz czasów nowożytnych. Zabytki pozyskiwane były w trakcie badań wykopaliskowych, penetracji terenu bądź ofiarowane przez znalazców świadomych ich wartości naukowej – jedynych źródeł poznania twórczej działalności człowieka nie opisanej żadnym alfabetem historii.

Najstarszymi zabytkami są kamienne i krzemienne narzędzia oraz broń wykonane z miejscowego lub importowanego surowca, pozostawione lub zagubione przez pierwszych osadników zapuszczających się w Karpaty w epoce kamienia (– do 2400 p.n.e.). Są to przede wszystkim: krzemienne łuszcznie, grociki, drapacze, retuszowane wióry i odłupki, krzemienne i kamienne siekierki, toporki, motyki oraz narzędzia wielofunkcyjne. Wiele egzemplarzy jest mało charakterystycznych i nie sposób powiązać je z kulturami archeologicznymi. Najstarszy jak dotąd zabytek w zbiorach Muzeum Historycznego w Sanoku, drapacz na wiórze odkryty w Bykowcach, datowany jest na górny paleolit. Bardziej charakterystyczne zabytki (siekierki, toporki) reprezentują cykl lendzielsko-polgarski z IV-IV/III tys. p.n.e., kulturę amfor kulistych, kulturę pucharów lejkowatych, a najliczniej kulturę ceramiki sznurowej, pojawiającą się tu na przełomie III i II tys. p.n.e.

Epoka brązu (2400-700 p.n.e.) licznie reprezentowana jest przez materiał ceramiczny, nieobecny w zbiorach z epoki kamienia, a także przez narzędzia, broń i ozdoby wykonane z tego metalu. Z wczesnej epoki brązu pochodzi okazały czekan bojowy z tarczkowatym obuchem, typu węgierskiego, odkryty w Strachocinie, a starszy okres tej epoki reprezentują także zabytki odkryte na terenie ufortyfikowanej osady kultury Otomani-Füzesabony na wzgórzu “Horodyszcze” w Trepczy – m.in. brązowa rękojeść sztyletu, dłuto, siekierka oraz groty strzał. Ten okres dokumentują również naczynia gliniane – garnki i wazy noszące również cechy wpływów kulturowych z południa, zza Karpat, pozyskane z osad zlokalizowanych na terenie Sanoka. Najbogatszego zestawu naczyń – waz, garnków, mis, czerpaków, kubków, a także ozdób z brązu – szpil do spinania szat, bransolet, pierścionków i zawieszek, dostarczyło jedno z najpełniej przebadanych cmentarzysk ciałopalnych na terenie południowo-wschodniej Polski, odkryte w Bachórzu. Z młodszej epoki brązu, obejmującej schyłek II i początki I tys. p.n.e. pochodzą też naczynia grobowe i kuchenne z cmentarzyska ciałopalnego i osady w Sanoku-Olchowcach. Znaleziskami luźnymi pochodzącymi z młodszych okresów epoki brązu są dwa skarby przedmiotów brązowych odkryte w Falejówce i Załużu, a także naszyjnik z Zagórza (być może fragment skarbu) oraz siekierka z dziobkiem i tulejką z Czerteża, wykonana w stylu wyrobów zza Karpat.

Epokę żelaza (800 p.n.e. – 500 n.e.) z jej starszych okresów reprezentują ułamki naczyń z okresu halsztackiego, znalezione na stanowisku wielokulturowym w Sanoku. Nieco późniejsze są zabytki związane z osadnictwem celtyckim. Ślady obecności tego ludu na terenach nadsańskich ok. 250 r. p.n.e. dokumentują znaleziska z osady obronnej (?) na wzgórzu “Horodyszcze” w Trepczy – fragment szklanej bransolety i ułamki naczyń, a także złota moneta (stater typu Nike) odkryta luźno u podnóża tej osady. Ostatnim nabytkiem z tych czasów jest też srebrna moneta geto-dacka znaleziona w Wysoczanach, która dostała się na północną stronę Karpat również za pośrednictwem celtyckim. Kolejny okres – wpływów rzymskich (1-400 n.e.) – dokumentowany jest przez fragmenty naczyń glinianych i szklanych oraz drobne narzędzia z osady w Lisznej, a także przez dwa groty włóczni pochodzące z ciałopalnego cmentarzyska kultury przeworskiej w Prusieku. Najpewniej późną fazę tego przedziału chronologicznego reprezentuje toczone, siwe naczyńko wydobyte wraz z monetą cesarza Hadriana w Załużu, a także fragmenty naczyń zasobowych ze wspomnianej osady w Lisznej oraz z Międzybrodzia, wiązane z wpływami dackimi.

Wczesne średniowiecze (500-1250 r.) przyniosło zagęszczenie osadnictwa, a tym samym dostarczyło do zbiorów Muzeum znaczącą liczbę zabytków. Najstarsze z nich, datowane jeszcze na fazę plemienną (VIII-X w.) reprezentowane są głównie przez ułamki naczyń glinianych oraz pojedyncze zabytki metalowe i zostały odkryte m.in. w czasie badań osad w Sanoku-Olchowcach i Sanoku-Jerozolimie. Na tym tle wybijają się odkrycia w podsanockiej Trepczy, gdzie na sąsiadujących wzgórzach “Horodyszcze” i “Horodna” zlokalizowane były grody, na reliktach których odkryto liczne zabytki metalowe. Na pierwszy plan wybija się tutaj, pochodzący z pierwszego z tych obiektów, skarb przedmiotów żelaznych z 2. połowy IX w. wiązany z oddziaływaniami wielkomorawskimi, a także nieliczne ozdoby (w tym okucie awarskie) i elementy uzbrojenia. Najbardziej spektakularne znaleziska wiążą się jednak z czasem świetności Sanoka w XII-XIII w., w czasie panowania tutaj książąt ruskich. Badania na grodzisku “Horodyszcze” w Trepczy, identyfikowanym z wymienianym w źródłach historycznych Sanokiem, powiększyły zbiory archeologiczne o unikalne w skali krajowej i międzynarodowej zabytki staroruskiej kultury materialnej, odkryte zarówno na całej powierzchni majdanu grodziska, jak i w obrębie reliktów drewnianej cerkwi oraz otaczającego ją cmentarzyska. Wśród nich wybijają się przede wszystkim brązowe enkolpiony – krzyże napierśne z ukrzyżowanym Chrystusem na awersie i Matką Boską na rewersie, a sensacją naukową było odkrycie w jednym z nich relikwii, którą okazał się fragment meteorytu. Rozległe kontakty handlowe i dyplomatyczne grodu nad Sanem poświadczają dwie XII-wieczne pieczęcie ołowiane księcia kijowskiego Ruryka Rościsławicza, a także srebrne monety wybite przez biskupów z Akwilei na terenie Dolnej Austrii. Bogactwo mieszkańców grodu poświadcza biżuteria reprezentowana przez liczny i zróżnicowany zestaw zabytków, odkryty zarówno w grobach, jak i na powierzchni stanowiska: sprzączki i zawieszki brązowe, srebrne zausznice, bogato ornamentowane pierścionki, pozłacany pierścień, zdobiony motywem krzyża w technice niello, srebrny pierścionek ze szklanym oczkiem odkryty w komplecie z zachowaną w całości niebieską, szklaną bransoletą. Szczególną uwagę zwraca para srebrnych “kołtów” – ozdób nakrycia głowy arystokratek ruskich – wykonana ze srebrnych blach z wytłaczanym, fantastycznym ornamentem w postaci gryfów. To tylko niewielki procent wszystkich zabytków odkrytych na trepczańskim grodzie. Zabytki związane z tym przedziałem czasowym, a zdeponowane w zbiorach Muzeum Historycznego w Sanoku, odkryto również na innych karpackich grodziskach: wzgórzu zamkowym w Sanoku, Hoczwi czy Mymoniu. Wśród nich, obok powszechnych ułamków naczyń, uwagę zwracają zwłaszcza przedmioty metalowe: narzędzia, militaria oraz elementy rzędu końskiego.

Późne średniowiecze (1250-1500 r.) reprezentowane jest głównie przez zabytki odkryte na terenie dwóch nadsańskich zamków – “Sobienia” w Manastercu i królewskiego zamku w Sanoku oraz prawdopodobnie z pochodzącego z przełomu wczesnego i późnego średniowiecza gródka w Sanoku-Białej Górze. Oprócz fragmentów naczyń, kafli piecowych, naczyń szklanych i elementów architektonicznych, w trakcie badań pozyskano znaczącą kolekcje przedmiotów metalowych: militariów, przedmiotów codziennego użytku i monet. Listę tę uzupełniają znaleziska pochodzące z różnych punktów na terenie lokacyjnego miasta. Zwracają tutaj uwagę zespoły naczyń odkryte we wnętrzach datowanych dendrochronologicznie studni drewnianych.

Te same stanowiska, zlokalizowane głównie na terenie Królewskiego Miasta Sanoka, reprezentują okres nowożytny (1500-1900 r.). Oprócz nich większe kolekcje zabytków pozyskano w trakcie badań “Zamczyska” w Nowotańcu, dworu obronnego w Niebieszczanach czy warownego klasztoru Karmelitów Bosych w Zagórzu.

Maria Zielińska / Piotr Kotowicz